گزارش ایرنا از مركز تحقیقات جواد موفقیان؛
توان خیران و تلاش محققان راهی برای رفتن می سازیم
به گزارش لینك بگیر برخاستن سرآغاز هر بامداد و طلوع زندگی است؛ اما وقتی پاها از حركت می ایستند؛ ذهن ها و ضمیرهای روشن و توانمند راهی برای رفتن می سازند.
دیدن، شنیدن، راه رفتن و سخن گفتن؛ بخشی از توانایی انسان هاست كه حتی گاه از برخی از آنها به فصل ممیز انسان با دیگر موجودات تعبیر می گردد. اما گاه در فراز و فرود زندگی و بر اثر بیماری یا رویدادی بخشی یا كل این توانایی از بین می رود یا از بدو تولد بعضی انسان ها این توانایی ها را كمتر از دیگران دارند. همین جاست كه توانبخشی به میدان می آید، تا پای از حركت افتاده و دست ناتوان را به زندگی برگرداند.
توانبخشی فرآیندی است كه در آن به فرد توان خواه كمك می گردد توانایی خویش را بعد از یك واقعه یا بیماری یا به سبب ناتوانی های مادرزادی به دست آورد، حوزه علمی بسیار وسیعی در مجموعه خدمات بهداشتی و درمانی به شمار می آید و شاخه های مختلفی دارد. امروزه علوم جدید؛ مانند رباتیك، مكانیك یا مكاترونیك و فناوری های هوشمند به كمك متخصصان توانبخشی آمده اند تا راه های تازه ای پیش روی درمانگران بگذارند.
توسعه توانبخشی در این حوزه ها به تحقیقات و در نتیجه صرف زمان و منابع مالی زیادی نیاز دارد. مركز تحقیقات فناوری های مهندسی توانبخشی جواد موفقیان وابسته به دانشگاه صنعتی شریف یكی از مراكزی است كه در آن با حضور اساتید این دانشگاه در رشته مكانیك و گرایش بیومكانیك روی توسعه تجهیزات توانبخشی تحقیق می گردد و تابحال دستاوردهای مشخصی؛ همچون طراحی و ساخت ربات اسكلت خارجی را عرضه داده است كه به یك فرد گرفتار ناتوانی حركتی و مثلا قطع نخاع كمك می نماید راه برود.
دكتر سعید بهزادی پور دانش آموخته مكانیك از دانشگاه صنعتی شریف در مقاطع كارشناسی و كارشناسی ارشد (1377 و 1379)، دكترای مكانیك و پسا دكترا دانشگاه واترلوی كانادا (1384)، عضو هیات علمی دانشگاه آلبرتا كانادا (1384 تا 1389) و عضو هیات علمی دانشكده مهندسی مكانیك دانشگاه صنعتی شریف (1390 تا كنون)، رئیس این مركز است.
همزمان با هفته پژوهش و فناوری (24 تا 30 آذر) روایتی از تحقیقات در این مركز و فعالیت های دكتر بهزادی پور و گروه محققان همراه وی در حوزه بیومكانیك و توسعه فناوری های توانبخشی، گروه های تحقیقاتی و استارتاپی و كلینیك این مركز، تفاوت های فضای پژوهشی داخل و خارج كشور و نارضایتی از بی توجهی نظام درمان به توانبخشی را در ادامه بخوانید.
***برخورد اول؛ ششمین كنفرانس رباتیك و مكانیك دانشگاه علم و صنعت
اولین سخنران كلیدی ششمین كنفرانس بین المللی رباتیك و مكانیك دانشگاه علم و صنعت ایران (1 تا 3 آبان)، دكتر سعید بهزادی پور بود كه در مورد ربات های اسكلت خارجی صحبت و موضوعی علمی و دور از دست؛ اما بسیار كاربردی را بیان نمود. اینكه چطور به بیماران گرفتار ضایعات نخاعی یا مشكلات عصبی مغزی كمك نماییم تا در روز به اندازه ممكن راه بروند، چونكه اگر راه نروند حتی به اندازه 20 دقیقه در روز، به انواع بیماری ها از دیابت و نارسایی كلیه گرفته تا عفونت ادرار و انواع زخم ها مبتلا می گردد.
اما غیر از این نكته كاربردی و عوام فهم، صحبت های دكتر بهزادی پور در این كنفرانس هم تا حد زیادی تخصصی بود و به دشواری های توسعه این نوع ربات از جهت علم مكانیك می پرداخت و هم به درازا كشید و فرصت را برای مصاحبه و پاسخ دادن به كنجكاوی های علمی از بین برد.
***برخورد دوم؛ برگزیده جایزه كنز
رقابت علمی كنز (Kans/ knoweledge application and notion for society) كه بین دانش پژوهان، دانشجویان و اساتید جوان زیر 45 سال مسلمان برگزار می شود؛ فرصتی برای برترین دستاوردهای علمی و كاربردی است كه امسال چهارمین دوره و آیین اختتامیه آن در دانشگاه امیركبیر برگزار گردید.
این رقابت ها امسال در پنج حوزه سلامت، فناوری ارتباطات و اطلاعات، آب و محیط زیست، انرژی و اقتصاد برگزار گردید و دكتر بهزادی پور بعنوان نماینده گروه توسعه دهنده اسكلت خارجی نه تنها در حوزه سلامت بلكه در مجموعه رقابت عنوان برگزیده را به خود اختصاص داد. بدین سبب یك اسكلت خارجی كه در حكم ربات است توانسته بود توجه مهم ترین اساتید كشور و برگزاركنندگان كنز را به خود جلب كند؛ چونكه فناوری كاملا كاربردی برای عده ای از اعضای جامعه ماست.
فرصت گفت وگوی اولیه پس از آخر آیین اختتامیه كنز با دكتر بهزادی پور فراهم و قرار شد در مصاحبه ای در مورد این دستاورد علمی برای مخاطبان ایرنا توضیح دهد.
***برخورد سوم؛ مركز تحقیقات جواد موفقیان
دكتر بهزادی پور و گروه محققان حوزه مكانیك و مهندسی پزشكی همراه وی بامداد یك روز پاییزی در مركز تحقیقات فناوری های توانبخشی عصبی جواد موفقیان واقع در یكی از خیابان های مركزی تهران خیابان خارك و حوالی پل حافظ میزبان ما بودند.
بهزادی پور در مورد تاریخچه تاسیس این مركز می گوید: دكتر موفقیان پیش از پیروزی انقلاب اسلامی شركت راه سازی داشته و پس از ایران مهاجرت كرده و در كانادا زندگی می كند. او فعالیت های خیریه زیادی دارد، حتی در دانشگاه یو بی سی/UBC كانادا مركزی برای تحقیقات مغز به صورت خیریه راه انداخته و در ایران هم 26 مدرسه و خوابگاه تولید كرده است.
« وی به دانشگاه های صنعتی شریف و امیركبیر پیشنهاد داد در این ساختمان، مركز تحقیقات مغز دایر كنند. دكتر فرزام فرهمند و بنده كه عضو هیات علمی گروه بیومكانیك دانشگاه شریف هستیم پیشنهادی را برای مركز تحقیقات تجهیزات توانبخشی عرضه دادیم، دانشكده مهندسی پزشكی دانشگاه امیركبیر هم پیشنهادی عرضه داد و در نهایت دكتر موفقیان پروپوزال دانشگاه شریف را خواند، پسندید و پیشنهاد داد اینجا مركز تحقیقات تجهیزات توانبخشی بشود؛ ولی بدین سان كه فقط مركز تحقیقات نباشد، بلكه یك كلینیك پژوهشی داشته باشد برای ارزیابی بالینی فناوری هایی كه توسعه می یابد و یك مركز رشد برای استقرار گروه های استارتاپی كه از این مركز تحقیقات خارج می شوند؛ در واقع سه ركن داشته باشد. این تركیب مدلی است كه موسسه تحقیقات شیكاگو/IRC (مركز تحقیقاتی در حوزه توانبخشی) اجرا می كند. »
وی در مورد اینكه با مركز تحقیقات مشابهی در كانادا آشنا بوده یا همكاری داشته توضیح می دهد: در دانشگاه آلبرتا كه تدریس می كردم، عضو وابسته بیمارستان توانبخشی گلن روز Glenrose بودم كه دقیقا این ساختار را نداشت ولی یك مجموعه تحقیقاتی داشت كه تا حدودی شبیه این مركز بود. مركز جواد موفقیان سال 93 افتتاح شد، اما در راه اندازی كلینیك مشكلات زیادی داشتیم؛ چونكه باید مسئول فنی برای آن در نظر می گرفتیم و مسئول فنی باید پزشك ارتوپد یا متخصص مغز و اعصاب باشد. فعلا به صورت پایلوت راه اندازی شده و امیدواریم تا آخر سال به صورت رسمی افتتاح شود.
*** سه خط پژوهشی را دنبال می نماییم
بهزادی پور در مورد این گروه در كلینیك توضیح داد: تیم متخصص فنی در كلینیك علاقه به كار پژوهشی دارند، ضمن اینكه كلینیك مركز كه در طبقه اول واقع شده، قصد رقابت با كلینیك های توانبخشی بیماران ضایعه مغز و اعصاب در سطح شهر را ندارد؛ بلكه هدف ما عرضه سرویس های جدید و مبتنی بر فناوری و نوآوری است كه در كلینیك های عادی عرضه نمی گردد و بدین سان هم بیمار نفع می برد و هم فناوران و در نهایت فناوری های جدید به جامعه توانبخشی معرفی می گردد. مركز تحقیقات و گروه ها؛ شامل گروه تجهیزات توانبخشی هوشمند، گروه تجهیزات كمكی و گروه مدلسازی اسكلتی-عضلانی در طبقه دوم مستقر هستند. دو آزمایشگاه یكی آزمایشگاه تحلیل حركت و دیگری آزمایشگاه تحلیل حركات چشمی و دو شركت استارتاپی هم در طبقه سوم جا دارند.
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف در مورد پژوهش ها در این مركز هم اظهار داشت: در این مركز چند خط پژوهشی را دنبال می كنیم؛ یكی حوزه توانبخشی عصبی هوشمند برای توانبخشی بیمارانی كه ضایعات عصبی دارند؛ مانند پاركینسون، ام اس، فلج مغزی و امثال این نوع بیماران. توانبخشی هوشمند از فناوری هایی مانند سیستم های بیوفیدبك یا واقعیت مجازی استفاده می نماید. مفهوم بیوفیدبك را می توان با این مثال درك كرد كه وقتی یك انسان سالم حركت می كند، نمی داند مركز ثقل خویش را چطور كنترل می كند و تصور روشنی از مكان آن ندارد، با بیوفیدبك این جزئیات را به فرد نشان می دهیم و از این جهت مفید می باشد كه حلقه های عصبی جدیدی در مغز تشكیل شده و افزایش كنترل حركتی پدید می آید كه دقیقا معنای توانبخشی است؛ یعنی تولید بازخورد از یك سیگنال زیستی درون بدن كه به صورت مستقیم بیمار از آن حسی ندارد به هدف افزایش تاثیر توانبخشی.
وی افزود: برای تحقق این هدف گاهی بیمار را در فضای واقعیت مجازی قرار می دهیم و در آن فضا با كمك گرفتن از عناصری؛ مانند هیجان و تنوع، كنترل پذیری و.... كمك می نماییم توانبخشی او سرعت بیابید. این خط تحقیقاتی را با گروهی از دانشگاه علوم پزشكی ایران با هدایت دكتر تقی زاده انجام می دهیم؛ چونكه به شدت بین رشته ای است و توسعه آن نیاز به دو گروه متخصص مهندسی و بالینی دارد.
بهزادی پور حوزه بعدی پژوهش را بهره گیری از اطلاعات سیگنال های بیومكانیكی مانند حركات اندام و فعالیت عضلانی برای انتخاب بهترین روش درمانی بیماران برشمرد و اظهار داشت: در این حوزه با بكارگیری فناوری آنالیز حركت در آزمایشگاه آنالیز حركت، حركات اندام بیمار با دقتی بیشتر از چشم غیرمسلح پزشك و توسط دوربین های ویژه این منظور زیرنظر می گیریم كه در نتیجه داده به اطلاعات مهندسی تبدیل می گردد. سپس این اطلاعات به زبان درمانگران ترجمه و در اختیار آنها قرار می گیرد تا برای اتخاذ بهترین تصیم درمانی؛ شامل تجویز دارو، توانبخشی حسی-حركتی و حتی جراحی استفاده گردد. در این حوزه هم با مجموعه ای از متخصصان دانشگاه علوم پزشكی تهران همكاری داریم.
«خط سوم پژوهشی هم روی پیش بینی آثار جراحی های اصلاحی در حوزه ارتوپدی به كمك تولید مدلهای ریاضی از اندام است. افرادی كه به صورت مادرزادی گرفتار ناهنجاری های ارتوپدی هستند و مثلا استخوان آنها شكل نامناسبی دارد در راه رفتن و حركت كردن با سختی هایی روبرو هستند كه گاه پزشك ارتوپد تشخیص جراحی می دهد؛ ولی نتیجه جراحی با پیش بینی ها متفاوت می گردد. چونكه سیستم اسكلتی - عضلانی انسان ها بسیار پیچیده است و پیش بینی اثربخشی جراحی دشوار است. این گروه تحقیقاتی در مركز جواد موفقیان با ساختن مدل های پیچیده از سامانه اسكلتی-عضلانی بیمار عمل جراحی را روی مدل شبیه سازی كرده و نتیجه بخشی آن را پیش بینی می كند. این حوزه از نظر علمی در لبه مرزهای دانش قرار دارد كه با هدایت دكتر فرهمند و متخصصان دانشگاه علوم پزشكی تهران دنبال می شود».
***ربات اسكلت خارجی چیست و چه تفاوتی با پروتز عصبی پراواك دارد؟
رئیس مركز تحقیقات فناوری توانبخشی جواد موفقیان در مورد پروژه ربات اسكلت خارجی توضیح داد: این ربات یا همان اكسوپد یكی از پروژه هایی است كه در یك گروه آغاز و سپس تبدیل به شركت دانش بنیان شد. این ربات حالا بعد از گذراندن سه دوره تحقیق و توسعه در پنج كلینیك نصب شده و تست های بالینی آن هم در بیمارستان امام خمینی (ره) در حال انجام می باشد، ربات فعلا مجوز پژوهشی دارد و فقط با حضور درمانگر از آن استفاده می شود؛ اما در ادامه فرایند توسعه آن، ساخت نمونه ای كه توسط بیمار خریداری شده و جهت زندگی روزمره استفاده گردد مطرح است.
وی در مورد تفاوت ربات اسكلت خارجی با پروتز عصبی پاراواك محصول گروهی از محققان دانشگاه علم و صنعت اظهار داشت: پاراواك كه دكتر عباس عرفانیان مدیر پروژه آن است، هدف مشابهی با ربات اكسوپد دارد. یعنی به فرد گرفتار معلولیت حركتی در راه رفتن كمك می نماید، ولی رهیافت این دو متفاوت می باشد. در ربات اسكلت خارجی اندام را توسط موتورهای خارجی به حركت درمی آوریم، ولی پاراواك با تحریك الكتریكی عضلات حركت را توسط خود اندام تولید می كند؛ در بیماری ضایعه نخاعی، به سبب قطع شدن نخاع در بدن، مسیر ارسال دستورهای عصبی به عضلات بسته شده و پیام ها به اندام نمی رسد. در این فناوری توسط الكترودهایی كه روی پوست می چسبد، تحریك را به عضله می رسانند، بدین سبب عضله منقبض شده و حركت می كند.
البته استفاده از این فناوری چند شرط دارد؛ یكی اینكه عضلات باید قوی باشد و اصلا عضله ای باید وجود داشته باشد كه وقتی تحریك انجام شد، تولید حركت نماید، اگر عضله بیمار به سبب حركت نكردن طولانی مدت از بین رفته باشد، نمی تواند از این فناوری استفاده نماید. ضمن اینكه در این روش، تحریك به سطح پوست ارسال می شود؛ بدین سبب درصدی از اجزای فعال یك عضله تحریك را دریافت می كنند، یعنی اگر 15 درصد عضله تحریك را دریافت كند، همه كار عضله را این 15 درصد باید انجام دهد و فشار زیادی به آن قسمت می آید كه می تواند آزاردهنده باشد و عضله را خسته كند. اگر سطح تحریك را بالا ببریم، باعث سوختن عضله می گردد و از سوی دیگر بیمار چند قدم كه برود احساس خستگی شدید می كند، مشكل دیگری هم هست كه افراد قطع نخاع فاقد حس پوستی هستند و اگر عضله بسوزد متوجه نمی شوند.
وی در ادامه به توضیح كار اسكلت خارجی پرداخت و اظهار داشت: اما در ربات اسكلت خارجی وابسته به فعالیت عضلات نیستیم و دستور حركت توسط یك دكمه به واحد كنترل و از آنجا به موتور ها ارسال شده و الگوی حركتی اجرا می گردد. این ربات با باطری لیتیوم یون قابل شارژ حركت می كند، فقط بیمار باید پیش از استفاده شخصی دست كم 12جلسه آموزش ببیند؛ چونكه حفظ تعادل با این ربات نیاز به تمرین و آموزش دارد و در غیر اینصورت كتف و دست ها به شدت خسته می شوند. در نهایت روزانه حداقل نیم ساعت راه رفتن با این ربات برای بیماران ضایعات نخاعی نتایج بسیار مفیدی دارد و از مبتلا شدن به بیماری های ثانویه مانند انواع زخم ها، عفونت های ادراری، دیابت، پوكی استخوان، عوارض قلبی عروقی و از كار افتادن كلیه جلوگیری می كند.
دكتر بهزادی پور قبل از تاسیس مركز جواد موفقیان در یك گروه پژوهشی توانبخشی در دانشگاه شریف، فعالیت های خویش را انجام می داد كه در مورد منتقل شدن این گروه به مركز اظهار داشت: فكر می كنم عمده فعالیت های دانشگاه شریف در این مركز متمركز شده باشد.
***مهندسی توانبخشی چیست؟
وی در مورد معنای عبارت مهندسی توانبخشی و اینكه از تلفیق كدام رشته های مهندسی حاصل شده و آیا در ایران و خارج از كشور به صورت مستقل تدریس می شود، گفت: مطمئن نیستم مهندسی توانخبشی بعنوان یك رشته دانشگاهی در ایران داریم یا خیر البته بعید نمی دانم؛ چونكه كلا در تاسیس رشته های دانشگاهی در كشور انگیزه زیادی وجود دارد و متاسفانه خیلی اوقات صرفا به جهت اینكه دانشگاهی در حوزه ای اول باشد مبادرت به تاسیس رشته می كند و شرایط و جوانب ضروری كار دیده نمی گردد. این رشته جزء شاخه های تحصیلات تكمیلی است كه پژوهش در آن انجام می گردد. مهندسی پزشكی به معنای بكارگیری دانش مهندسی و فناوری در خدمت خدمات پزشكی است و زیرمجموعه ای از این حوزه كه معطوف به خدمات بازتوانی و توان افزایی باشد را مهندسی توانبخشی می گویند.
استاد بیومكانیك دانشگاه صنعتی شریف در مورد خط پژوهشی در دوران تدریس در كانادا اظهار داشت: در كانادا روی یك ربات توانبخشی كابلی در بیمارستان گلن روز/Glenrose Rehabilitation Hospital كار می كردم، طرح اصلی این بود كه كابل های زیادی در یك اتاق داشته باشیم كه با كامپیوتر كنترل شود و بعد این كابل را به بدن بیمار ببندیم و آغاز به كشیدن نماییم، هدف آن این بود كه برای تمرین های توانبخشی غیرفعال، یك ربات اندام را به حركت دراورد. در مرحله اولیه كه درمانگر باید روی مفاصل بیمار كار كند و بیمار كلا غیرفعال است، ربات می تواند به كمك درمانگر آمده و حركات را اجرا نماید.
وی اضافه كرد: این پروژه طی 5 سال تا جایی پیش رفت كه نمونه اولیه (پروتوتایپ) ساخته شد، تست بیمار نشد، ولی روی افراد سالم تست كردیم؛ به لحاظ مكانیكی و كنترلی خوب بود. پس از این مرحله برگشتم ایران و در ایران این خط را ادامه ندادم.
دكتر بهزادی پور در این مورد كه آیا در كانادا هم روند گرفتن مجوزهای تجهیزات پزشكی به همین اندازه دشوار بود، می گوید: حتی دشوارتر و سخت گیرانه تر بود.
اما در این مورد كه چرا پروژه توانبخشی رباتیك را بعد از بازگشت به ایران ادامه نداده، معتقد است: توانبخشی رباتیك به صورت كلی فناوری گرانی است و باآنكه در بعضی موارد می تواند و بلكه تنها چاره است؛ استفاده گسترده آن در حوزه سلامت در ایران چندان مقرون به صرفه به نظر نمی رسد.
وی ربات اسكلت خارجی را هم همچون فناوری های رباتیك و گرانقیمت می داند و می گوید: البته برای بیماران ضایعات نخاعی چاره ارزان قیمت وجود ندارد. قیمت نمونه شخصی پیش از گرانی اخیر قیمت ارز حدود 50 میلیون تومان می شد، ولی تولید آن با این قیمت حالا ممكن نیست. هر چند برای بیماران مشكل ساز است؛ چونكه توانایی بیمار تغییر نكرده و باید با همین حدود ساخته شود وگرنه عده كمی می توانند استفاده كنند.
***نظام بیمه ای كشور باید به توانبخشی بیشتر توجه كند
دكتر بهزادی پور یكی از اشكالات را بی توجهی نظام بیمه به توانبخشی و توجه صرف به جراحی و دارو می داند و می گوید: توانبخشی موثرترین درمان برای بعضی حوزه هاست و مثلا پاركینسون هیچ درمان دارویی ندارد و داروی مورد استفاده در این بیماران فقط نشانه ها را سركوب می كند. در صورتی كه توانبخشی بیمار پاركینسونی می تواند واقعا روند پیشرفت بیماری را كند كرده و آثار مثبت در زندگی بیمار داشته باشد. تعرفه ها برای سیستم توانبخشی بسیار محدود است و باید نگاه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی عوض شود. حتی خود وزیر بهداشت در بازدیدی كه از مركز تحقیقات جواد موفقیان داشت، بحث تحول در خدمات توانبخشی در كشور را بیان كرد.
وی اضافه كرد: همكاران من در تیمی كه روی اكسوپد كار می كند، مطالعه ای برای توجیه استفاده از این ربات برای بیماران ضایعه نخاعی انجام داده اند. بیماری كه گرفتار ضایعه نخاعی و مشكل حركتی می شود، مشكلات مختلف دیگری به سبب حركت نكردن پیدا می كند؛ شامل مشكلات سیستم گوارشی، دیابت، عفونت ادراری و از دست رفتن كلیه ها. گاهی به دیالیز می رسد كه هزینه زیادی دارد. برمبنای همین مطالعه هزینه تامین یك ربات برای این فرد با هزینه های درمانی مبتلا شدن به دیابت طی یك سال برابر است. سیستم بیمه ای باید دستورالعمل درستی داشته باشد، درست تشخیص دهد و به درستی از بیماران حمایت كند. بدین سان امكان دارد حتی استفاده از فناوری رباتیك برای بیمه هم مقرون به صرفه باشد.
***پژوهشگر به تنهایی به رسمیت شناخته نمی شود
وی در مورد تفاوت فضای تحقیقاتی كشور اظهار داشت: در داخل ایران مشكل اساسی در تامین مالی پژوهش و شناسایی طرح های ثمین پژوهشی داریم. محقق یك ایده ای به ذهنش می رسد و باید آنرا دنبال كند. در كشورهایی كه سابقه موفق تری در پژوهش دارند، پژوهشگر و طرح وی به رسمیت شناخته شده، ارزیابی شده و حمایت می گردد. ولی در كشور ما، عموما دولت بیشتر بودجه پژوهشی را تامین می كند، اعتبار را به موسسات واگذار می كند و نه به افراد یا اگر به افراد واگذار می كند، برمبنای شهرت آنها این كار را می كند و نه برمبنای محتوای طرح و توانمندی مجری. برای كسی كه در سیستم، جدیدالورود و گمنام است؛ هر چقدر هم باهوش و صاحب ایده های خلاق باشد مسیر برای رشد سخت و سنگلاخ است.
«گاهی افراد مجبور می شوند به گروه های پژوهشی دیگران بپیوندند و در سایه دیگران قرار گیرند تا از حداقل امكانات بهره مند شوند. بدین سبب لازم است به سمت تولید نظام كارامدی در ارزیابی پژوهش برویم كه پژوهش را فارغ از اسم محقق ارزیابی نماییم و محتوای كار و توانمندی پژوهشگر معیار اصلی باشد كه البته كار پر زحمتی هست. برخی نهادها مانند نیماد در وزارت بهداشت و صندوق پشتیبانی از پژوهشگران و فناوران الگوی خوبی را آغاز نموده اند كه امیدوارم توسعه یابد».
علمی**9157**1440
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب